बसंत बहार

बसंत बहार

   अंजली मालकर

पहाटेची थंडी आणि दिवसभराचे उबदार उन, त्यांचे फ्युजन होऊन मनावर सैलसर पसरले होते. दुपारच्या वामकुक्षीसाठी लोडाला टेकता टेकता ‘ऋतूराज आज वनी आला’ या नाट्यपदाचे स्वर कानावर पडले. सहजच त्या सूरांमध्ये मी माझा सूर मिसळला. गाता गाता जाणवलं की षड्जाच्या डान्सिंग फ्लोअरवर रिषभ-पंचम आणि मध्यम-निषाद या दोन स्वरांच्या जोड्या केवढ्या खुलून दिसत होत्या. देस, तिलककामोद, केदार रागांच्या गिरक्या घेत घेत या गीतात दोन्ही जोड्यांनी केवढा रोमान्स  भरला ! मग अशा स्वरांचा फील घेण्याची मौजच वाटायला लागली. मग मला लक्षात आले की ही तर वसंताची चाहूल आहे. ज्या ऋतुराज वसंताच्या गीताने मनाला भुरळ घातली, तेच नाव मिरवणाऱ्या बसंत या ऋतुकालीन रागाच्या कुंडलीचा शोध सुरु झाला.

माघाच्या बसंत पंचमीपासून चैत्रातल्या गुढीपाड्व्यापर्यंत वसंताचा हा बहर काळ. सृजनाचा, चैतन्याचा, यौवनाचा हा मोसम. शिशिराने गारठलेली सृष्टी या वसंताच्या चाहुलीने जागी होते. मग त्याच्या स्वागतासाठी ‘कल्चरल इव्हेंटस’च्या टीम्स तयार होतात. मनुष्यापासून ते भुंग्यापर्यंत साsरे या समारंभात सहभागी होतात. आपल्या उत्सवप्रिय समाजाला ‘ spring is coming, spring is coming, birdies build their nest’ ही वर्डस्वर्थची लगबग कशी बरं मानवेल ! द्रुमा: सपुष्पा: सलीलं सपद्मं, स्त्रिय: सकामा: पवन: सुगन्धी: I असा निसर्गातील बदल रसिकतेने टिपणाऱ्या कालिदासापासून, “मधुकर आज बसंत बधाई, खिले खिले नीलम पल्लव पर आंगन में अमराई Iकानन कानन उपवन उपवन ,खिले सुमन दल सुरभित कण कण,ये कैसी मदभरी पी की बैन, पंचम तान सुनाई” I     अशी बसंताची बंदिश गाणाऱ्या गायकापर्यंत, सगळ कसं चैनीने साजरी करणारी आपली संस्कृती.

            तीव्र मध्यमाकडून कोमल धैवत मार्गे तार षड्जाकडे झेपावून, मग तिथे थोडं रेंगाळत खाली पंचमापर्यंत घरंगळत येऊन, मध्यम – गंधाराच्या जोडीला उगीच टपली मारणे राग वसंताच्या राजस रोमॅटींसिझमला अगदी शोभणारे आहे. तीव्र मध्यमाची ऊब सर्व रागभर पसरली असताना हळूच शुद्ध मध्यमाला त्याच्याबरोबर घेऊन येणे, मन मोहरून टाकत. हे स्वरलालित्य वसंत ऋतूचा माहोल सांगून जाते. ‘ए नबी के दरबार, सब मिल गावो, बसंत ऋत की मुबारकी’ या बंदिशीतून भेटलेला स्वरवसंत उत्सवाचे रूप घेऊन येतो.

भारताच्या उत्तर भागात बसंत पंचमी फार मोठ्या प्रमाणात साजरी होते. हिंदू – मुसलमान या दोन्ही समाजात या सणाला महत्व आहे. देवी सरस्वतीचा जन्मदिन म्हणून हिंदू समाजात देवी पूजनाचा सोहळा असतो तर सूफी परंपरेतील चिश्ती संप्रदायात हजरत निजामुद्दीन अवलियाचे शागीर्द मोहोरीच्या पिवळ्या फुलांच्या रंगात बुडवलेली वस्त्रे घालून हा सण साजरा करतात. चहूकडे पसरलेली पिवळी धम्म मोहरीची शेती, पांढरट मोहराने फुललेल्या आमराया, कोकिळेचे कूजन, भुंग्याचा गुंजारव आणि वातावरणातला धुंद सुगंधी दरवळ, ही सगळी मस्ती उतरते मग राग बहारच्या विविधरंगी स्वरांमध्ये,उतरया कोमल निषादावरून पंचमावर केलेली घसरगुंडी, मग तिथेच थोडा वेळ बसल्यानंतर नाकापर्यंत लोंबलेल्या गुच्छ चटकन खुडावा तसे ‘नीनीपमप’ ची स्वरावली पटकन कोमल गंधाराकडे सूर मारते. तिथेही मन न रमल्याने वर परत मध्यमाकडून खाली रिषभाला भेटून षड्ज गाठते. भुंग्याची गती आणि मती असणाऱ्या या बहारला मग घाई होते वरचा षड्ज गाठायची. गंधार, मध्यम, धैवत करत एकदम शुद्ध निषादाचा रस्ता धरून वरचा षड्ज गाठण्याचे बहारचे धक्कातंत्र भल्याभल्यांना चकित करते.  वसंताचे वैभव शब्दरूप करणारे काव्य आणि त्याचा फील देणारी बहारची स्वरकाव्ये, दोन्ही गेली सहाशे वर्ष निजामुद्दीन अवलियाच्या खानकाहमध्ये बसंत पंचमीचा रंग लुटत आहेत.

‘सकल बन फूल रही सरसो, अंबुवा फुले टेसु फुले,

कोयल बोले डार डार, और कोई करत सिंगार,

मालनिया गरवा पे आयी घरसो I

तरह तरह के फूल लगाये, ले गरवा पेह्नू ते आये,

ख्वाजा निजामुद्दीन के दरवाजे पर,

आवन कह गये आशकरंग और बीत गये बरसो I

कव्वालापासून सामान्य माणसापर्यंत राग बहारात गुंफलेले हे काव्य, सरसूच्या फुलांसोबत जेव्हा पीराला सप्रेम भेट दिले जाते तेव्हा वसंताचा बहर अजून फुलून येतो.

          निसर्गात रूप,रंग, गंधाची एवढी उधळण चालू असताना माणसाचे मन कोरडे कसे राहील ! निसर्गातला रोमान्स अंगाअंगात भिनून प्रकट होणारा ‘फाग’ उत्सव, रंगोत्सव, वसंताला अजून उन्मत्त करतो. हिंडोल रागाच्या स्वरांवर हिंदोळे घेत गायलेल्या धमार गीतातून नखशिखांत यौवन पुन्हा भेटीला येते. तीव्र मध्यम, शुद्ध धैवत आणि षड्ज चढून स्वरझोका येताना शुद्ध धैवत, तीव्र मध्यम आणि गंधारावर थांबतो. पण पकड सैल झाल्यामुळे तो पुन्हा थोडा लांब, मध्यमापासून गंधार आणि शेवटी षड्जावर येऊन थांबतो. हिंडोलचा हा झोका तेव्हा होळीमध्ये रंग टाकणाऱ्या कन्हैयाला चुकवण्यासाठी राधेने घेतलेला उंचच उंच मोठ्ठा झोका वाटतो.

‘ अब रंग लगावे डारे, बसंत फुली सी नार I

अबीरगुलाल चोवा चंदन, केसर रंग भर भर पिचकारी I

हिंडोलात रंगलेला हा धमार, धमार तालाच्या चौदा खणात पखवाजाबरोबर खेळताना ‘कधिटधिट’ ची नोंक झोंक आणि धा च्या थापेची गुंज रोमा- रोमात चैतन्य निर्माण करते.

तसे पहिले तर हिंडोल या पुरुष रागाची बसंत ही रागिणी. गुरुग्रंथसाहेबमध्ये भेटणारी शुद्ध बसंत ही त्याची खरी अर्धांगिनी. पियाच्या शुद्ध धैवताच्या पगडीचा रंग, आपल्या चुनरीला दे अशी रंगाऱ्याला विनवणी करणारी. पण कालांतराने आपली अशी कोमल धैवताची आयडेंटीटी सिद्ध करत कर्त्याची भूमिका बजावणारी बसंत रागिणी, ऋतुराज वसंताची घट्ट मैत्रिण बनली. केदार, बहार,भैरव या मित्रांना ‘फ्रेंड रिक्वेस्ट’ पाठवून तिने बसंतीकेदार,बसंतबहार, भैरवबसंत असे ग्रुप्स तयार केले. आजही जेव्हा गोठवणाऱ्या थंडीनंतर उबदार सोनेरी किरण आपल्याला सुखावतात, थंडी सहन न होऊन आपली पाने झाडून निष्पर्ण होऊन बसलेली झाडे नव्या पानांचे कपडे शिवून मिरवायला लागतात, कोकीळ, भुंगा, मधमाश्यांसारखे सजीव काहीतरी छान घडतंय याची खबरबात देतात, तेव्हा वसंतराजाचे आगमन होतंय हे सांगणारा बसंत राग तुमच्या – आमच्या मनात प्रीतीचे रंग भरत असतो.